ابن‌زملکانی کمال‌الدین ابوالمعالی محمد بن علی انصاری سماکیاِبْنِ زَمْلَکانی کمال‌الدین ابوالمعالی محمد بن علی بن عبدالواحد بن عبدالکریم انصاری سَمّاکی (۶۶۷ -۱۶ رمضان ۷۲۷ق/۱۲۶۹- ۵ اوت ۱۳۲۷م)، فقیه شافعی ، محدث، قاضی ، ادیب و شاعر دمشقی است. ۱ - زندگیوی از آن روی که اهل زملکان بوده به این نام شهرت یافته است. زملکان قریه‌ای در غوطه دمشق بوده [۱]
یاقوت، بلدان، ج۲، ص۹۴۲- ۹۴۵.
و فیروزآبادی [۲]
فیروزآبادی مجدالدین، القاموس المحیط، ج۳، ص۳۰۵، قاهره، ۱۳۵۲ق/۱۹۳۳م.
آن را زِمْلِکان ثبت کرده است. ابن زملکانی را گاهی به نیای بزرگش ابی دجانه سَمّاکی نیز نسبت داده و سَمّاکی گفته‌اند. [۳]
ابن کثیر، البدایه، ج۱۴، ص۱۳۱.
او در دمشق تولد یافت. [۴]
اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش عبدالله جبوری، ج۲، ص۱۳، بغداد، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
در ۷۲۷ق پس از ۳ سال اقامت در حلب به دمشق بازگشت [۵]
ابن حجر، احمد بن علی، الدرر الکامنه، ج۵، ص۳۳۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
و احتمالاً در همین سال از جانب ملک الناصر ابوالفتوح محمد بن قلاوون، سلطان مصر، به مصر احضار گردید تا سلطان وی را به قاضی القضاتی دمشق منصوب کند، [۶]
ذهبی، محمد بن احمد، دول الاسلام، ج۱، ص۴۱۹، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
اما او در راه بیمار شد و در بلبیس درگذشت و گفته شده است که او را مسموم کردند. فرزند او تقی‌الدین عبدالرحمان جنازه وی را به قاهره حمل کرد و در قرافه نزدیک قبر شافعی به خاک سپرد. [۷]
صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۴، ص۲۱۶، به کوشش س ددرینگ، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
۲ - اساتیدفقه را نزد تاج‌الدین عبدالرحمان بن فرکاح فزاری، [۸]
ذهبی، محمد بن احمد، ذیول العبر، به کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، ج۴، ص۸۲، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
نحو و صرف را از بدرالدین ابن مالک، اصول را نزد بهاءالدین ابن زکی و نیز کتابت را از نجم‌الدین ابن بُصیص فراگرفت. [۹]
ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، ج۱، ص۳۹۵، نسخه عکسی احمد ثالث ترکیه.
و از ابی الغنائم ، ابن علاّن و ابن بخاری و ابن واسطی و دیگران استماع حدیث کرد و از شهاب‌الدین خُوَیّی و شمس‌الدین أیکی و صفی‌الدین هندی دانش آموخت.۳ - جایگاه علمیکتابهای التنبیه ، المنتخب در اصول فقه ، المحصل در اصول دین و جز اینها را حفظ نمود و در بیست و چند سالگی به صدور فتوا پرداخت. [۱۰]
ابن شاکر کتبی، محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، ج۴، ص۷، بیروت، ۱۹۷۳م.
گفته شده وی فردی خیال‌پرداز بود و مبانی فکری خود را بر تخیلات استوار می‌ساخت و حتی بر اساس آنها عمل می‌کرد. از این رو در رنج و ناراحتی بود، زیرا برخی با وی دشمنی می‌کردند و حسادت می‌ورزیدند. وی در علم منطق پیشرفتی نداشت و علت عدم توفیق خود را مشکل بودن این دانش و نارسایی بیان استاد خود در هنگام درس و کم لطفی وی دانسته است. [۱۱]
صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۴، ص۲۱۴-۲۱۷، به کوشش س ددرینگ، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
ابن زملکانی در ۷۰۵ق/۱۳۰۵م در مجلسی که نزد امیر جمال‌الدین افرم نایب السلطنه شام در دمشق برای رسیدگی به عقاید ابن تیمیه (ه م) تشکیل شده بود، حضور یافت، او را انتخاب کردند که بدون مسامحه درباره آراء ابن تیمیه تحقیق و داوری کند. [۱۲]
دواداری، عبدالله بن ایبک، کنزالدرر، به کوشش هانس روبرت رویمر، ج۹، ص۱۳۳-۱۳۴، قاهره، ۱۳۷۹ق/۱۹۶۰م.
وی بعدها رساله‌هایی در ردّ بعضی از فتاوی و عقاید ابن تیمیه نوشت. [۱۳]
ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، ج۱، ص۳۹۷، نسخه عکسی احمد ثالث ترکیه.
او مباحثاتی نیز درباره معانی حروف با صدرالدین وکیل داشته است. [۱۴]
دواداری، عبدالله بن ایبک، کنزالدرر، به کوشش هانس روبرت رویمر، ج۹، ص۱۳۵، قاهره، ۱۳۷۹ق/۱۹۶۰م.
وی بزرگ شافعیه در شام و غیر آن بود و ریاست مذهب را از نظر تدریس و فتوا و مناظرات علمی به عهده داشت. [۱۵]
ابن کثیر، البدایه، ج۱۴، ص۱۳۱.
۴ - فعالیتهاوی در ۷۰۷ق ناظر بیمارستان نوری شد و مدتی نیز به سمت تولیت خزانه عالی و دیوان امیر جمال‌الدین افرم نایب السلطنه و وکالت بیت‌المال و کتابت در دیوان انشاء در دمشق انتخاب گردید و بعضی فرمانهای دولتی و اداری را نیز امضاء می‌کرد. [۱۶]
ابن حجر، احمد بن علی، الدرر الکامنه، ج۵، ص۳۲۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۱۷]
ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، ج۱، ص۳۹۵، نسخه عکسی احمد ثالث ترکیه.
[۱۸]
ابن شاکر کتبی، محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، ج۴، ص۸، بیروت، ۱۹۷۳م.
او خطاط نیز بوده است چنانکه صفدی وی را از استادان خط خود، ابن بصیص و بدرالدین حسن بن محدث، برتر شمرده است؛ وی همچنین به خط کوفی آشنایی داشت. [۱۹]
صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۴، ص۲۱۵، به کوشش س ددرینگ، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
ابن زملکانی در بسیاری از مدارس مانند رواحیه، عادلیه صغیره، تربت ام صالح، شامیة البرانیه، ظاهریه جوانیه، [۲۰]
ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، ج۱، ص۳۹۵-۳۹۶، نسخه عکسی احمد ثالث ترکیه.
[۲۱]
ابن شاکر کتبی، محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، ج۴، ص۸، بیروت، ۱۹۷۳م.
عذراویه و مسروریه [۲۲]
ابن قاضی شهبه، احمد بن محمد، طبقات الشافعیه، به کوشش حافظ عبدالعلیم خان، ج۲، ص۳۸۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
در دمشق تدریس می‌کرد و در ۷۱۶ق/۱۳۱۶م در دارالحدیث اشرفیه به استادی به جای ابن وکیل انتخاب گردید و به تدریس‌ِ تفسیر ، حدیث و فقه پرداخت. اما بیش از ۱۵ روز در این مقام باقی نماند. [۲۳]
نعیمی، عبدالقادر بن محمد، الدارس فی تاریخ المدارس، به کوشش جعفر الحسنی، ج۱، ص۳۱، دمشق، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
او در ۷۲۴ق/۱۳۲۴م قاضی القضات حلب شد و در مدارس سلطانیه، سیفیه، عصرونیّه و اسدیه حلب نیز به تدریس پرداخت. [۲۴]
ابن قاضی شهبه، احمد بن محمد، طبقات الشافعیه، به کوشش حافظ عبدالعلیم خان، ج۲، ص۳۸۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
۵ - شاگرداناز شاگردان معروف او شمس‌الدین ذهبی است که خود در کتاب دول الاسلام [۲۵]
ذهبی، محمد بن احمد، دول الاسلام، ج۱، ص۴۱۹، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
به صراحت او را شیخ خویش نامیده است و به گفته ابن قاضی شهبه ، [۲۶]
ابن قاضی شهبه، احمد بن محمد، طبقات الشافعیه، به کوشش حافظ عبدالعلیم خان، ج۱، ص۷۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
[۲۷]
ابن قاضی شهبه، احمد بن محمد، طبقات الشافعیه، به کوشش حافظ عبدالعلیم خان، ج۱، ص۸۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
[۲۸]
ابن قاضی شهبه، احمد بن محمد، طبقات الشافعیه، به کوشش حافظ عبدالعلیم خان، ج۱، ص۱۶۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
محمد بن علی بن سعید و محمد بن حسن معروف به ابن قاضی زبدانی نزد وی فقه آموختند. از دیگر شاگردان او فخرالدین مصری، صلاح‌الدین علایی، [۲۹]
سبکی، عبدالوهاب بن تقی‌الدین، طبقات الشافعیة الکبری، ج۵، ص۲۵۲، قاهره، ۱۳۲۴ق/۱۹۰۶م.
صدرالدین ابوعبدالله ابن خابوری و محمد بن احمد بن عبدالرحمان ابن خطیب [۳۰]
ابن قاضی شهبه، احمد بن محمد، طبقات الشافعیه، به کوشش حافظ عبدالعلیم خان، ج۳، ص۱۴۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
[۳۱]
ابن قاضی شهبه، احمد بن محمد، طبقات الشافعیه، به کوشش حافظ عبدالعلیم خان، ج۳، ص۱۵۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
را می‌توان نام برد. ابن شاکر ، [۳۲]
ابن شاکر کتبی، محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، ج۳، ص۴۳۸، بیروت، ۱۹۷۳م.
صفدی، [۳۳]
صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۴، ص۲۲۰-۲۲۱، به کوشش س ددرینگ، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
سبکی، [۳۴]
سبکی، عبدالوهاب بن تقی‌الدین، طبقات الشافعیة الکبری، ج۵، ص۲۵۶- ۲۵۹، قاهره، ۱۳۲۴ق/۱۹۰۶م.
ابن رافع سلامی [۳۵]
ابن رافع سلامی، محمد، تاریخ علماء بغداد، به کوشش عباس عزاوی، ج۱، ص ۱۶۶، بغداد، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م.
و ابن قاضی شهبه [۳۶]
ابن قاضی شهبه، احمد بن محمد، طبقات الشافعیه، به کوشش حافظ عبدالعلیم خان، ج۲، ص۲۶۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
از کتب و نظریات و فتاوای ابن زَملکانی نقل کرده‌اند.۶ - در ادبابن زَملکانی شاعر نیز بوده است. ابیات و قصایدی که از او موجود است، نشانگر توانایی و قدرت اوست. [۳۷]
صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۴، ص۲۱۷-۲۱۹، به کوشش س ددرینگ، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
[۳۸]
دواداری، عبدالله بن ایبک، کنزالدرر، به کوشش هانس روبرت رویمر، ج۹، ص۳۰، قاهره، ۱۳۷۹ق/۱۹۶۰م.
[۳۹]
ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، ج۱، ص۳۹۶، نسخه عکسی احمد ثالث ترکیه.
[۴۰]
ابن شاکر کتبی، محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، ج۴، ص۹-۱۱، بیروت، ۱۹۷۳م.
[۴۱]
سبکی، عبدالوهاب بن تقی‌الدین، طبقات الشافعیة الکبری، ج۵، ص۲۵۸، قاهره، ۱۳۲۴ق/۱۹۰۶م.
[۴۲]
اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش عبدالله جبوری، ج۲، ص۱۴، بغداد، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
[۴۳]
ابن تغری بردی، النجوم، ج۹، ص۲۷۰-۲۷۱.
۷ - آثار۱. البرهان الکاشف عن اعجاز القرآن ، دو نسخه از این کتاب در کتابخانه عارف حکمت در مدینه منوره [۴۴]
کحاله، عمررضا، المنتخب من مخطوطات المدینه المنوره، ج۱، ص۷، دمشق، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.
و دیگری در ظاهریه [۴۵]
ظاهریه، خطی (علوم القرآن)، ج۱، ص۳۳۷.
موجود است؛۲. تحقیق الاولی من اهل الرفیق الاعلی فی تفاضل اهل العلوم و الاعلام ، در تصوف که نسخه‌هایی از آن در دارالکتب قاهره [۴۶]
سید، خطی، ج۱، ص۱۴۴.
و کتابخانه قَوَلة قاهره موجود است؛۳. عجالة الراکب فی ذکر اشرف المناقب ، جزواتی در شرح قصیده خانه کعبه یا قصیده میمیه ابن زَملکانی در مدح پیامبر اسلام (ص) [۴۷]
ابن شاکر کتبی، محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، ج۴، ص۱۰، بیروت، ۱۹۷۳م.
[۴۸]
صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۴، ص۲۱۸، به کوشش س ددرینگ، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
نسخه‌ای از آن در کتابخانه خدیویه مصر، موجود است. زرکلی [۴۹]
زرکلی، اعلام، ج۶، ص۲۸۴.
به چاپ این کتاب اشاره کرده است، اما در فهرست کتابهای چاپی چیزی به دست نیامد؛۴. مولد النبی (ص)، که در نسخه‌ای از آن در کتابخانه سلطنتی برلین، به شماره ۹۵۲۷ موجود است. در مورد آثار منسوب به او به این منابع مراجعه شود:. [۵۰]
ابن شاکر کتبی، محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، ج۴، ص۸، بیروت، ۱۹۷۳م.
[۵۱]
سبکی، عبدالوهاب بن تقی‌الدین، طبقات الشافعیة الکبری، ج۵، ص۲۵۱، قاهره، ۱۳۲۴ق/۱۹۰۶م.
[۵۲]
ابن قاضی شهبه، احمد بن محمد، طبقات الشافعیه، به کوشش حافظ عبدالعلیم خان، ج۲، ص۳۸۵-۳۸۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
[۵۳]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۲۶۱
[۵۴]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۸۷۷.
۸ - فهرست منابع(۱) ابن تغری بردی، النجوم. (۲) ابن حجر، احمد بن علی، الدرر الکامنه، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م. (۳) ابن رافع سلامی، محمد، تاریخ علماء بغداد، به کوشش عباس عزاوی، بغداد، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م. (۴) ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، نسخه عکسی احمد ثالث ترکیه. (۵) ابن شاکر کتبی، محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م. (۶) ابن قاضی شهبه، احمد بن محمد، طبقات الشافعیه، به کوشش حافظ عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م. (۷) ابن کثیر، البدایه. (۸) اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش عبدالله جبوری، بغداد، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م. (۹) حاجی خلیفه، کشف. (۱۰) دواداری، عبدالله بن ایبک، کنزالدرر، به کوشش هانس روبرت رویمر، قاهره، ۱۳۷۹ق/۱۹۶۰م. (۱۱) ذهبی، محمد بن احمد، دول الاسلام، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۱۲) ذهبی، محمد بن احمد، ذیول العبر، به کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۱۳) زرکلی، اعلام. (۱۴) سبکی، عبدالوهاب بن تقی‌الدین، طبقات الشافعیة الکبری، قاهره، ۱۳۲۴ق/۱۹۰۶م. (۱۵) سید، خطی. (۱۶) صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، به کوشش س ددرینگ، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م. (۱۷) ظاهریه، خطی (علوم القرآن). (۱۸) فیروزآبادی، مجدالدین، القاموس المحیط، قاهره، ۱۳۵۲ق/۱۹۳۳م. (۱۹) کحاله، عمررضا، المنتخب من مخطوطات المدینه المنوره، دمشق، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م. (۲۰) نعیمی، عبدالقادر بن محمد، الدارس فی تاریخ المدارس، به کوشش جعفر الحسنی، دمشق، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م. (۲۱) یاقوت، بلدان. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن زملکانی»، ج۳، ص۱۲۷۲. [[رده:علمای قرن هشتم] [[رده:] فقهای شافعی]] |